Dlaczego nie pójdzie pani na „Wołyń”?
Oksana Zabużko: Ponieważ to nie jest dobry czas na robienie takiego filmu. Kocham polską kulturę. Mówię po polsku. Ale ten film nie będzie służył polsko-ukraińskiemu pojednaniu. Wręcz przeciwnie. Weźmy scenę poświęcenia noży w cerkwi greckokatolickiej. Niczego takiego nie było. To jest element zapożyczony z mitologii romantycznej. Taras Szewczenko tak pisał o hajdamakach...
Czyli rozbójnikach, którzy dokonywali w XVIII wieku napadów rabunkowych i nieraz przy okazji mordowali polską szlachtę...
– Ale dlaczego UPA święci noże w „Wołyniu”? Jak mam to rozumieć – że Ukrainiec to hajdamak? Co by pan powiedział gdyby pokazano panu film, gdzie Polacy z okazji każdego święta zabijają Żydów? Pewnie by się to panu nie spodobało... Ta scena w „Wołyniu” mnie bardzo boli.
W Polsce o tym pisano, podkreślano, że nie było święcenia siekier czy noży na Wołyniu. To jest błąd. Ale czy to wystarczy, żeby odrzucić cały film?
– Uważam, że na taki film jest po prostu za wcześnie. Bo historycy nie powiedzieli jeszcze tego co mieli powiedzieć. Ten temat na Ukrainie nie został odpowiednio opowiedziany i wyartykułowany. I teraz - za pomocą filmu - został oddany tym, którzy używają go do czegoś innego: do manipulacji. To jest przerażające.
Takie filmy zawsze bolą. Polacy nie byli zachwyceni gdy Lanzmann zrobił „Shoah”. Francuzi zakazali pokazywania w telewizji „Smutku i litości”, filmu który pokazywał ich kolaborację. Ale trzeba je robić...
– Te porównania nie mają sensu. Francuzom nikt nie wmawiał, że nie istnieją jako naród. I że lepiej gdyby połączyli się z Niemcami, bo wtedy podniosą swoją wartość. Polakom też nie mówiono, że są narodem nieistniejącym. A nam się to dzisiaj mówi ze Wschodu. Co ten film dał? Wystarczy przyjrzeć się temu jak komentowany jest „Wołyń” na Ukrainie, choćby w mediach społecznościowych. Dominująca reakcja to: „Oni tylko udają naszych przyjaciół. A gdy tylko nadchodzi sposobny moment, wbijają nam nóż w plecy”.
Przypomina się traktat ryski z roku 1921, gdzie Polacy podzielili się Ukrainą z Rosją. Czy rozejm andruszowski z 1667 roku, gdzie Polacy oddali Kijów Moskwie. I również podzieli się Ukrainą, co później wywołało bunty kozackie. Dodając, że Polakom nigdy nie można ufać.
Każdego dnia grzebiemy naszych zabitych na wojnie. Nasze życie to krewi i łzy. Czy nie można było choć chwilę zaczekać? To tak jakby w czyimś domu zabijano żonę i dzieci. I nagle pojawił się na progu sąsiad, mówiąc: „A pamiętasz co twój dziadek zrobił mojemu?”. Nie ma tu żadnej empatii. I dlatego krzyczę: „Nie wierzę reżyserowi!”
Dobrze. Ja już pominę fakt, że na Ukrainie powstawały już wcześniej bardzo stronnicze i bardzo antypolskie filmy o UPA, jak „Żelazna sotnia” czy „Niepokonany”, biografia Romana Szuchewycza, dowódcy UPA...
– To rzeczywiście bardzo złe filmy...
Dodam, że film Smarzowskiego z pewnością nie jest stronniczy. Mówi straszne rzeczy także o nas: scena polskiego odwetu jest po prostu przerażająca. Nie rozumiem też dlaczego po 70. latach rodziny ofiar nie miałyby mieć prawa do pomnika swoich bliskich w postaci filmu. Minęło tak dużo czasu.
– Bo to jest film, i odżywia nienawiść, przemawiając do emocji...
Ale nawet gdybym przyjął pani argumentację, że sprawą powinni się zająć historycy, to nie jestem pewien czy prawda zwycięży. Niedawno „Newsweek” drukował wywiad z Wołodymyrem Wiatrowyczem, szefem ukraińskiego IPN-u, który twierdził, że nie było żadnej rzezi, tylko regularna wojna polsko-ukraińska. I dodawał, że w podręcznikach na razie ten temat nie jest poruszany, bo brakuje autorów....
– Co miałoby dać mierzenie krzywd? Po co to robić? Mamy front informacyjny na Wschodzie wymierzony w Ukrainę. A teraz Polacy otworzyli drugi - pewnie nieświadomie. Gdy pisałam „Muzeum porzuconych sekretów” rozmawiałam z dowódcami UPA wysokiego szczebla. Mówili mi, że sytuacja wymknęła się spod kontroli, że oni byli przerażeni gdy zrozumieli co się stało. To nie jest tak, że wszyscy na Ukrainie zaprzeczają wydarzeniom na Wołyniu.
Ukraińcy nie chcą „Wołynia”. Na co by się zgodzili?
– Boję się, że teraz i tak już jest za późno...
Oksana Zabużko (ur. 1960) - poetka, prozaik i publicystka. Laureatka nagrody „Angelus”. Autorka głośnych książek „Badania terenowe na ukraińskim seksem” i „Muzeum porzuconych sekretów”.
Zobacz także: "Wołyń. Ukraina" zobacz całą debatę "Newsweek Historia"
